Η πρώτη μου επίσκεψη στην Αλεξάνδρεια το 1999 υπήρξε αφετηρία για μια σειρά αναζητήσεων πάνω στην Ιθάκη του Καβάφη, όπου η Αλεξάνδρεια έγινε αρχή και κατάληξη ενός ταξιδιού ζωής μέσα σε τόπους και αισθήσεις. Ήταν η εποχή όπου ο γάλλος αρχαιολόγος Jean -Yves Empereur εντατικοποιούσε τις ενάλιες ανασκαφές του στο χώρο του Φάρου κι αυτό ενθουσίαζε τους αλεξανδρινούς από καταγωγή ή από επιλογή, μαζί ενθουσίαζε και εμένα. Μετά από ταξίδια μέσα σε δύσβατα τοπία, η Κωνσταντινούπολη, η Μασσαλία, τα κοράλλια , τα σεντέφια και τα κάθε λογής μυρωδικά της ανατολής γίνονταν μαζί με τα καφενεία των σπουδαγμένων οι τόποι της μακριάς αναζήτησης πριν την επιστροφή. Στο τέλος ο Καβάφης αποχαιρετά την πόλη πετώντας πάνω από τον πανύψηλο αρχαίο Φάρο.
Τον Οκτώβρη του 2017 επέστρεψα για τη συμμετοχή μου στα 14α Καβάφεια και την παρουσίαση της έκθεσής μου για τον Καβάφη στην Αλεξανδρινή Βιβλιοθήκη. Έφερνα μαζί μου τα σχέδιά μου με τα Δράματα Εξουσίας πάνω σε ιστορικά ποιήματα του ποιητή, όπου οι καβαφικοί ήρωες παίρνουν μορφή σε πορτρέτα, που ζωγράφισα στη βάση αρχαίων γλυπτών και νομισμάτων, και οι πόλεις – Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Σιδώνα – εμφανίζονται για να δηλώσουν με την αρχιτεκτονική τους την παρουσία τους στον πολιτικό βίο. Γιατί η πολιτική βρίσκεται παντού στον Καβάφη, κυκλοφορεί τόσο ανάμεσα στα κτίσματα των πόλεων όσο και ανάμεσα στα ανθρώπινα πάθη, και τα δράματά του, όπου συναντούνται πρόσωπα και πόλεις, παρουσιάζονται για να δοθούν οι δικοί του μύθοι και η ιστορία της εποχής του.
Πάνω σε αυτά τα δράματα βρέθηκα να ξεναγώ μέσα στον εκθεσιακό χώρο τον αιγύπτιο Κυβερνήτη της Αλεξάνδρειας. Πρώτο έργο ήταν ο «Θεόδοτος», που προσφέρει το κεφάλι του Πομπήιου στον Ιούλιο Καίσαρα και ύστερα το «Μάρτιαι ειδοί» όπου με τη σειρά του τώρα ο Ιούλιος Καίσαρας έχει δεχθεί το δολοφονικό κτύπημα του Βρούτου. Μετέφραζα στον Κυβερνήτη το στίχο «Τα μεγαλεία να φοβάσαι ώ ψυχή» – που μπορούσε και εκείνος άνετα να διαβάσει στις δίπλα από τους πίνακες αναρτημένες αραβικές και αγγλικές μεταφράσεις – και συνειδητοποιούσα πως εντελώς απρόβλεπτα είχα βρεθεί στη θέση να μεταφέρω τις αυστηρές προειδοποιήσεις του Καβάφη σε έναν συνεχιστή της εξουσίας των Πτολεμαίων μέσα στη σύγχρονη Αίγυπτο. Αποδεικνύονταν πως αυτοί οι προαιώνιοι δεσμοί συνεχίζουν να συγκινούν τον ψυχισμό και των δύο λαών μας εκατέρωθεν της Μεσογείου. Οι σημερινοί Αιγύπτιοι νοιώθουν τον Καβάφη συμπατριώτη τους που γράφει στην ελληνική γλώσσα.
Η πραγματοποίηση των Καβαφείων μέσα στους χώρους της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης, τόσο των συνεδριάσεων όσο και της έκθεσης, έδινε στο γεγονός έντονο συμβολισμό. Το 1999, ενώ το κτήριο της νέας Βιβλιοθήκης δεν ήταν ακόμη επισκέψιμο, υψώνονταν ήδη το εξωτερικό της περίβλημα από γκρίζο γρανίτη με πάνω του χαραγμένα μεγάλα γράμματα παρμένα από 120 αλφάβητα όλου του κόσμου. Τώρα, μετά τόσα χρόνια, επισκεπτόμουν την πολυσυζητημένη αίθουσα του αναγνωστηρίου: Από την πόρτα εισόδου στο μεσαίο επίπεδο γίνεται αντιληπτός ο τεράστιος κυκλικός και κλιμακωτός χώρος που αγκαλιάζεται από έναν διάχυτο φωτισμό, καθώς η ειδικά διαμορφωμένη οροφή επιτρέπει με τον συνδυασμό πλήρων οριζόντιων επιφανειών και διαφανών κάθετων στοιχείων την είσοδο του φυσικού φωτός, χωρίς ο ήλιος να ενοχλεί ή να θαμπώνει το μάτι. Τι θα έλεγε ο Καβάφης για αυτή τη βιβλιοθήκη; Εκείνος αγαπούσε τον χαμηλό φωτισμό των κεριών. Οι μεγάλες κλασσικές βιβλιοθήκες που είχα την τύχη να δω, η Μαρκιανή στη Βενετία, η νεοκλασική στο Δουβλίνο, η Εθνική Βιβλιοθήκη στην Αθήνα, όλες με συλλογές βιβλίων μέχρι το ταβάνι, έδιναν φως συγκεντρωμένο με μικρές λάμπες πάνω στη θέση κάθε αναγνώστη. Μήπως τώρα θα ενοχλούνταν με το άπλετο φως ο Καβάφης; Το πιθανότερο είναι πως θα χαίρονταν με την εικόνα των νέων παιδιών που απολαμβάνουν με άνεση τα βιβλία στο μεγάλο αναγνωστήριο.
Στη σκέψη μου ανακυκλώνονταν διαρκώς εικόνες με την καταστροφική πυρκαγιά της αρχαίας Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και τη βάναυση δολοφονία της Υπατίας μέσα στο παράρτημα γεμάτο παπύρους από τους φανατικούς χριστιανούς του επισκόπου Θεόφιλου. Οι εικόνες μιας πόλης συγχέονται με τις εικόνες της ιστορίας της. Είχα έντονη επιθυμία να ξαναδώ το Ελληνορωμαϊκό μουσείο, κτήριο του 1892, έμαθα πως δυστυχώς τα τελευταία χρόνια παραμένει κλειστό. Μέσα στην Αλεξανδρινή Βιβλιοθήκη λειτουργεί τώρα ένα νέο αρχαιολογικό μουσείο, που δεν υπήρχε στα αρχικά σχέδια και όπου εκτίθενται κυρίως τα αρχαιολογικά ευρήματα που ανακαλύφθηκαν στη διάρκεια των έργων ανέγερσης . Ξεχώρισα την πανέμορφη απεικόνιση σκύλου σε ψηφιδωτό δάπεδο και το γιγάντιο κεφάλι νέου αγοριού από γρανίτη ύψους 80 εκατοστών με ελληνικά χαρακτηριστικά και κτένισμα της εποχής των Πτολεμαίων. Είναι ο Καισαρίωνας, ένα γλυπτό που είχα εντοπίσει τελευταία στο διαδίκτυο, δίχως να αναφέρει σε ποιο μουσείο βρίσκεται. Το πρόσωπο με τα κάπως σαρκώδη μισάνοιχτα χείλη είναι τρυφερό και ταυτόχρονα τρομαγμένο. Έχει την «αόριστη γοητεία» και την «ονειρώδη συμπαθητική εμορφιά» που του δίνει ο Καβάφης.
Ο ποιητής σίγουρα δεν είχε δει αυτό το κεφάλι , αφού ανασύρθηκε από τη θάλασσα του ανατολικού λιμανιού μόλις το 1996. Ίσως όμως είχε δει το κεφάλι με τα ίδια τρυφερά χαρακτηριστικά στο Βρετανικό Μουσείο, είτε είδε το πρόσωπο μόνο στη φαντασία του. Ο Καβάφης ενδιαφερόταν για τη μορφή των ηρώων του και για την προσωπικότητά τους, μελετούσε κυρίως τον Πλούταρχο, επισκεπτόταν συχνά το Ελληνορωμαϊκό μουσείο, έψαχνε εκεί τα νομίσματα. Αναζήτησα αυτές τις μορφές σε αρχαιολογικά βιβλία ή σε μουσεία. Οι εικόνες ενδιαφέρουν την αισθητική αλλά και τη γνώση, μπορούν να ανοίγουν νέους δρόμους στη φαντασία και να μην την δεσμεύουν. Το ίδιο ισχύει και με τη γνωριμία της πόλης. Όσο πιο πολύ τριγυρνάς, διευρύνονται οι γνώσεις αλλά και οι φαντασιώσεις.
Σε σύγκριση με το Κάϊρο , που ο Κωστής Μοσκώφ έλεγε ότι βρίσκεται στο κέντρο του αραβικού κόσμου, η Αλεξάνδρεια είναι μια μεγάλη πόλη της επαρχίας. Έχει την γοητεία της, που παίρνει κυρίως από τη θέση της δίπλα στη θάλασσα. Μετά από χιλιάδες χιλιόμετρα η έρημος βρίσκει όριο στη Μεσόγειο. Οι κάτοικοι της πόλης, σήμερα έξι εκατομμύρια, ανασαίνουν με αυτό το όριο, ψαρεύουν για ώρες με το καλάμι, αγναντεύουν το κύμα. Η περίφημη Κορνίς αγκαλιάζει τη θάλασσα με τα εκλεπτυσμένα ευρωπαϊκού στυλ κτήρια που υψώνονται κατά μήκος γύρω από το παλιό λιμάνι. Στα ανατολικά η πόλη απλώνεται με πολυώροφες πολυκατοικίες αδιάσπαστη για χιλιόμετρα κατά μήκος της θάλασσας.
Στη γειτονιά του κέντρου το σπίτι του Καβάφη, είναι πάντα τόπος προσκυνήματος. Δίπλα, οι θορυβώδεις δρόμοι, τα καφενεία με τους ναργιλέδες, τα παλιά ελληνικά ζαχαροπλαστεία, τα θέατρα με τις διακοσμήσεις αρ νουβό και τα ξεθωριασμένα κτήρια με τις παλιές βικτωριανές φρίζες, οι χιλιάδες άνθρωποι ανάμεσα στα αυτοκίνητα που διαρκώς κλαξονάρουν. Μερικά τετράγωνα παραπέρα το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού στο κτήριο του παλιού Αβερώφειου Παρθεναγωγείου, μετά, τα ελληνικά σχολεία Γυμνάσιο και Λύκειο, το ελληνικό Πατριαχείο.
Στη φτωχή παλιά νοτιοδυτική συνοικία της πόλης τρέχουν σα δαιμονισμένα τα τρίκυκλα ανάμεσα στα χαμόσπιτα και το παζάρι με τα μικρομάγαζα. Στην άκρη, ανάμεσα σε νεόκτιστες πολυκατοικίες, ξανοίγεται ο αρχαιολογικός χώρος όπου υψώνεται η Κολώνα του Πομπήιου, μονόλιθος 30 μέτρων από γρανίτη του Ασουάν. Στην πραγματικότητα στήθηκε 350 χρόνια αργότερα επί αυτοκράτορα Διοκλητιανού και είναι η μόνη κολώνα που σώθηκε από το αρχαίο Σεράπιο. «Ιερεύς του Σεραπίου», διάβασα το γνωστό ποίημα στους μαθητές του ελληνικού γυμνασίου και λυκείου όταν ήρθαν στην έκθεση. Διάβασα δακρύζοντας.. …Αλλά τώρα θρηνώ οδύρομαι, Χριστέ,για τον πατέρα μου… Μιλήσαμε για την αγάπη, την ανεξιθρησκία, την ανοχή.
Παρά τις σημαντικές ανακαλύψεις, η εικόνα της παλιάς ελληνορωμαϊκής πόλης μένει ακόμη κρυμμένη, ενώ η ταχύτατη αναμόρφωση του κέντρου της πόλης μετατρέπει την Αλεξάνδρεια σε ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα οικιστικής ανάπτυξης της Μεσογείου με μη αναστρέψιμες συνέπειες. Σήμερα ο καλύτερα σωζόμενος αρχαιολογικός χώρος βρίσκεται ένα χιλιόμετρο μακριά από το κέντρο, γύρω από το αρχαίο ρωμαϊκό αμφιθέατρο. Δίπλα του τα υψηλής τεχνολογίας θερμαινόμενα και ψυχραινόμενα λουτρά και οι αίθουσες διδακτηρίων του 4ου αιώνα μ.Χ. Λίγο πιο πάνω ανακαλύφθηκε πρόσφατα μια πλούσια κατοικία της εποχής του Αδριανού. Σώζονται στα δάπεδα περίτεχνα ψηφιδωτά, ένα από αυτά με πολύχρωμα πουλιά: ονομάστηκε «η βίλλα των πουλιών». Ο Empereur έχει σταματήσει για λόγους ασθένειας τις ενάλιες ανασκαφές του στη θέση του Φάρου μπροστά στο Κάιτ Μπέι, αλλά η γή της Αλεξάνδρειας συνεχίζει να ξερνά από τα σωθικά της τους τόπους της ποίησης και της μυθοπλασίας του κόσμου του Καβάφη.
Άννα Φιλίνη
