Η προδοτική ενέργεια της απόπειρας πραξικοπήματος στην Κύπρο, τον Ιούλιο του 1974, έφερε άμεσα την πρώτη στρατιωτική τουρκική εισβολή μέσα στον Ιούλιο και την εμπέδωση στη συνέχεια της τουρκικής κατοχής στο βόρειο τμήμα μετά τη δεύτερη εισβολή του Αττίλα, τον Αύγουστο του 1974
Η προδοτική ενέργεια της απόπειρας πραξικοπήματος στην Κύπρο, τον Ιούλιο του 1974, έφερε άμεσα την πρώτη στρατιωτική τουρκική εισβολή μέσα στον Ιούλιο και την εμπέδωση στη συνέχεια της τουρκικής κατοχής στο βόρειο τμήμα μετά τη δεύτερη εισβολή του Αττίλα, τον Αύγουστο του 1974. Οι βιαιοπραγίες που ακολούθησαν και οι διώξεις κατά των Ελληνοκυπρίων συνοδεύονταν από καταστροφές και λεηλασίες της πολιτιστικής κληρονομιάς, που εκδιώχθηκε από τα κατεχόμενα εδάφη μαζί με τους κατοίκους. Κάνοντας έναν σύντομο απολογισμό των 46 χρόνων κατοχής που περάσανε, βλέπουμε ότι οι ενέργειες καταστροφής του πολιτισμού της Κύπρου δεν κόπασαν μετά από το πρώτο κύμα βίας, στην πρώτη περίοδο μετά την εισβολή, αλλά συνεχίστηκαν μεθοδικά, ώστε να προωθηθεί στα κατεχόμενα εθνική «εκκαθάριση» ανθρώπων και πολιτισμού. Η αρμόδια διακοινοτική επιτροπή που συγκροτήθηκε κατάφερε ορισμένες επισκευές μνημείων στα κατεχόμενα, όμως γενικά επικρατεί στασιμότητα. Αν με τα χρόνια κατάφερε η Κυπριακή Δημοκρατία και οι Κύπριοι αρχαιολόγοι, η Εκκλησία της Κύπρου και Κύπριοι ιδιώτες με κόπο να βρουν στις αγορές της υφηλίου ένα τμήμα των λεηλατημένων θησαυρών της κυπριακής πατρίδας και να τα επιστρέψουν στη γη τους, αυτό δεν αναιρεί το τεράστιο μέγεθος της καταστροφής που συντελείται με τη συνεχιζόμενη στρατιωτική κατοχή.
Αρχαιοκαπηλία με τη συνεργασία του κατοχικού καθεστώτος
Μελετώντας ξανά πρόσφατα το λεύκωμα «Κύπρος, η λεηλασία ενός πολιτισμού» που εξέδωσε το 1999 με την αρωγή της ελληνικής Βουλής η Επιτροπή για την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Κύπρου* (ακολούθησαν μεταφρασμένες εκδόσεις σε άλλες πέντε γλώσσες), βλέπουμε ότι οι διακεκριμένοι Κύπριοι επιστήμονες που συμβάλλουν με κείμενά τους στο τεύχος συγκλίνουν σε μια διαπίστωση: Η διαδικασία που ακολουθήθηκε για την απόσπαση των σπάνιων τοιχογραφιών και ψηφιδωτών των εκκλησιών της Κύπρου έγινε με σύγχρονες επιστημονικές μεθόδους, σε συνεργασία με τις δυνάμεις κατοχής, και στη συνέχεια η παράνομη φυγάδευση και η προώθηση στο εξωτερικό του πολιτιστικού εμπορεύματος έγινε με τη συνεργασία του κατοχικού καθεστώτος.
Σύμφωνα με μαρτυρίες και τα αρχεία του Τούρκου αρχαιοκάπηλου Aydin Dikmen, οι τοιχογραφίες του Αγίου Θεμωνιανού στη Λύση αποσπάστηκαν από εξειδικευμένο συνεργείο, που σε συνεργασία με τις αρχές αποτοίχισε και τα ψηφιδωτά της Παναγίας της Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη. Οι τοιχογραφίες του Αγίου Θεμωνιανού πουλήθηκαν σε 38 κομμάτια στο Ίδρυμα Menil και τοποθετήθηκαν σε ειδικά φτιαγμένο μικρό ναό στο Χιούστον του Τέξας. Συμφωνήθηκε να επιστραφούν μετά δεκαπέντε χρόνια. Τα ψηφιδωτά της Κανακαριάς του 6ου αιώνα μ.Χ., όπου η αψίδα με τον Χριστό στα γόνατα της Θεοτόκου και η ταινία με τις μορφές των 12 αποστόλων και του Χριστού σε 13 μετάλλια, αποσπάστηκαν το 1979 αφήνοντας λίγες ψηφίδες στο δάπεδο. Τέσσερα τμήματα εντοπίστηκαν στην Ινδιανάπολη το 1988 και μετά από δίκη επέστρεψαν στην Κύπρο το 1991, άλλα επέστρεψαν μέσω Γερμανίας το 1983, το 1997 βρέθηκαν ο απόστολος Θαδδδαίος, τμήματα της αψίδας και ο απόστολος Θωμάς σε υποστατικό του αρχαιοκάπηλου Aydin Dikmen.
O Aντιφωνητής στην Καλογραία, εκκλησία του 12ου αιώνα μέσα στο δάσος του Πενταδάκτυλου, εμπλουτίστηκε τον 16ο αιώνα με μνημειακές τοιχογραφίες της κυπριακής σχολής, όπως αναφέρει ο Κύπριος βυζαντινολόγος Θανάσης Παπαγεωργίου. Μετά την εισβολή οι μεγάλοι αρχάγγελοι της αψίδας καταστράφηκαν αφού δεν μπόρεσαν οι αρχαιοκάπηλοι εισβολείς να αποτοιχίσουν τα κεφάλια, ενώ οι σκηνές της Δευτέρας Παρουσίας και η μεγάλη παράσταση της Ρίζας του Ιεσσαί αποτοιχίστηκαν σε κομμάτια. Το 1997 βρέθηκαν τμήματα μετά από μεγάλη επιχείρηση της γερμανικής αστυνομίας στον κρυψώνα του Dikmen στο Μόναχο.
Καταστροφές σε εκκλησίες και μουσεία
Μαζί με τις εικόνες που κλάπηκαν σε πάνω από 500 εκκλησίες, συληθήκαν εκατοντάδες δηλωμένες αρχαιολογικές συλλογές μεγάλης αξίας, συληθήκαν τα μουσεία στην Αμμόχωστο και στην Κερύνεια. Μεγάλος αριθμός αρχαιοτήτων από τη σημαντική Συλλογή Χατζηπροδρόμου στην Αμμόχωστο αγοράστηκαν στο εξωτερικό και δωρήθηκαν στο Κυπριακό Μουσείο από το Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη, αφού δεν μπόρεσαν να επαναπατριστούν δικαιωματικά.
Οι σπουδαίοι αρχαιολογικοί χώροι Έγκωμη, Σόλοι, Σαλαμίνα και άλλοι, όπου για χρόνια συνέχιζαν τις ανασκαφές κύπριοι αρχαιολόγοι και ξένες αρχαιολογικές αποστολές, αποκόπηκαν βίαια από τους επιστημονικά έμπειρους μελετητές τους. Ο Κύπριος καθηγητής και ακαδημαϊκός Βάσος Καραγιώργης, για δεκαετίες ανασκαφέας της αρχαίας Σαλαμίνας, στο άρθρο του «Κύπρος, Η έλευση των Ελλήνων» κάνει σύντομη καταγραφή της πολιτιστικής εξέλιξης των Κυπρίων: «Για πάνω από τρεις χιλιάδες χρόνια το νησί της Κύπρου στην ανατολική Μεσόγειο, κοντά στους μεγάλους πολιτισμούς της Ανατολίας, της Μικράς Ασίας και της Αιγύπτου, ακολούθησε μια διαφορετική πολιτική και πολιτιστική διαδρομή από αυτή των γειτόνων του, προσεγγίζοντας μάλλον τον ελληνικό χώρο παρά τον χώρο της Ανατολής».
Η φυγάδευση στην Αθήνα
Αμέσως μετά την εισβολή του 1974, το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου φρόντισε να φυγαδεύσει τα σημαντικότερα αντικείμενα του Αρχαιολογικού Μουσείου της Λευκωσίας στο Μουσείο της Αθήνας, όπου έμειναν μέχρι το 1979. Το γεγονός φέρνει στη μνήμη την απόκρυψη των αρχαιοτήτων του Μουσείου της Αθήνας στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Κλείνοντας, θυμίζω τα συγκινητικά λόγια του παλιού διευθυντή του Τμήματος Αρχαιοτήτων της Κύπρου Σοφοκλή Χατζησάββα, όταν αναφέρεται στα μηχανήματα κλιματισμού που έστειλε το Τμήμα Αρχαιοτήτων στο κατεχόμενο φρούριο της Κερύνειας για τη διατήρηση του αρχαίου πλοίου: «μια πράξη που θυμίζει την πολιορκία της Ακρόπολης από τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, που έδωσε μολύβι στους Τούρκους για να σωθεί ο Παρθενώνας…».
1 Το Γυμνάσιο της Σαλαμίνας στα κατεχόμενα
2 Τμήμα ψηφιδωτού της εκκλησίας της Παναγίας της Κανακαριάς όπως βρέθηκε στην Ινδιανάπολη, από παράσταση της Θεοτόκου με τον Χριστό στα γόνατα
3 Τοιχογραφία από την αψίδα της εκκλησίας του Αντιφωνητή με τον αρχάγγελο Μιχαήλ, πριν την τουρκική εισβολή
4 Η αψίδα της εκκλησίας του Αντιφωνητή με τους αρχαγγέλους Γαβριήλ και Μιχαήλ μετά την καταστροφή από τους εισβολείς
5 Τμήμα της μεγάλης τοιχογραφίας από την εκκλησία του Αντιφωνητή με τη Ρίζα του Ιεσσαί: Το κεφάλι της Θεοτόκου με τον αριθμό της γερμανικής αστυνομίας το 1997 πάνω στα κατασχεμένα από τον Aydin Dikmen
6 Ψηφιδωτό από την εκκλησία της Κανακαριάς, 6ος αιώνας μ.Χ. Ο απόστολος Θαδδαίος εντοπίστηκε στο Μόναχο το 1997 και επαναπατρίστηκε τον ίδιο χρόνο
